Zaparcia są powszechnie występującym problemem zdrowotnym, dotykającym ludzi w różnym wieku [1–2]. Zaparcia bardzo często wiążą się z doświadczaniem bólu i dyskomfortu, co negatywnie wpływa na jakość życia pacjenta [2–3]. Częstość występowania zaparć szacowana jest na poziomie od 2 do 24% populacji [4–5]. Przyjmuje się, że w Europie Zachodniej zaparcia dotykają 16–17% mieszkańców [4–5]. Ten szeroki zakres może częściowo wynikać z różnic populacyjnych, takich jak: wiek grupy badanej (częstsze występowanie u osób po 65. roku życia), kultura, płeć (częściej u kobiet), dieta, aktywność fizyczna, wykształcenie i status socjoekonomiczny (niskie stanowią czynnik ryzyka), zażywane leki, choroby towarzyszące, ale może również wynikać z różnic w sposobie definiowania i diagnozowania zaparć [2, 5–6]. Zaparcia mogą występować w wyniku funkcjonalnych przyczyn idiopatycznych lub wtórnie jako efekt zmian degeneracyjnych włókien nerwowych i obrzęku komórek zwojowych w ścianie jelit [1]. W zależności od długości czasu trwania zaparcia dzieli się na ostre lub przewlekłe. Ostre zatrzymanie stolca pojawia się nagle i jest najczęściej objawem przeszkody mechanicznej w jelicie, natomiast zaparcia przewlekłe trwają przez minimum 3 miesiące [5]. W oparciu o kryteria rzymskie IV, zaparcia czynnościowe można rozpoznać wtedy, gdy w ciągu ostatnich 3 miesięcy (z początkiem objawów co najmniej 6 miesięcy przed diagnozą) występowały dwa lub więcej z poniższych objawów:
REKLAMA
- wysiłek podczas parcia na stolec w ponad 25% defekacji,
- grudkowy lub twardy stolec w ponad 25% defekacji,
- uczucie niepełnego wypróżnienia w ponad 25% defekacji,
- uczucie przeszkody/blokady w obrębie odbytnicy/odbycie w ponad 25% wypróżnień,
- ręczne zabiegi celem ułatwienia ewakuacji stolca w ponad 25% wypróżnień,
- mniej niż 3 samoistne wypróżnienia na tydzień [5].
Obraz kliniczny zaparć może się różnić w zależności od indywidualnych odczuć, ale najczęściej pacjenci skarżą się z powodu bólu i/lub wysiłku w trakcie defekacji oraz uczucia niepełnego wypróżnienia, bądź oddawania stolców o twardej konsystencji, nie częściej niż 3 razy na tydzień [5].
Zaparcie jest często postrzegane jako łagodny, łatwy do leczenia stan. Krótkotrwałe ich leczenie jest stosunkowo proste; jednak przewlekłe zaparcia są związane z powikłaniami, które nieleczone mogą przekształcić się w poważniejsze dolegliwości jelitowe (zaklinowanie stolca, nietrzymanie moczu, perforacje jelit), co ma dalsze konsekwencje dla jakości życia pacjenta i kosztów opieki zdrowotnej [1]. Przewlekłe zaparcia mogą wynikać z diety ubogiej w błonnik i płyny lub mogą być spowodowane ograniczeniami funkcjonalnymi, takimi jak unieruchomienie i brak ruchu [1]. Badania wykazują, że leczenie zaparć preparatami przeczyszczającymi (łatwo dostępnymi bez recepty) przynosi jedynie chwilową ulgę, a pacjenci nie są zadowoleni z takiego sposobu leczenia. Kluczem jest długotrwała zmiana nawyków żywieniowych oraz stylu życia [5, 7].
Zalecenia WGO
Światowa Organizacja Gastroenterologii (ang. World Gastroenterology Organisation; WGO) definiuje błonnik pokarmowy jako węglowodany (zarówno naturalne, jak i syntetyczne), które są odporne na trawienie w jelicie cienkim człowieka i których spożywanie przynosi fizjologiczne korzyści zdrowotne [8–9]. Żywność naturalnie zawiera mieszankę rozpuszczalnego i nierozpuszczalnego błonnika [8–10]. Rozpuszczalność błonnika uważano niegdyś za główny determinant jego działania fizjologicznego. Nowe badania sugerują jednak, że inne właściwości błonnika, zwłaszcza fermentowalność i lepkość, są bardziej istotne, a składniki roślinne (np. związki przeciwutleniające) związane z błonnikiem pokarmowym mogą przyczyniać się do zmniejszenia ryzyka chorób. Dobrymi źródłami błonnika pokarmowego są: produkty pełnoziarniste, orzechy i nasiona, warzywa i owoce [8–10].
Z żywieniowego punktu widzenia, błonnik zwiększa objętość diety, zmniejsza gęstość energetyczną żywności i może poprawiać kontrolę glikemii oraz zapobiegać zaparciom lub je zmniejszać [8–10]. Wśród innych dobroczynnych skutków spożywania błonnika pokarmowego wymienia się: zmniejszenie surowiczego stężenia cholesterolu całkowitego i/lub lipoprotein o niskiej gęstości (LDL), zwiększenie objętości stolca, skrócenie czasu pasażu jelitowego, pozytywną modulacją mikrobioty okrężnicy, stymulację wzrostu korzystnych bakterii jelitowych, np. pałeczek kwasu mlekowego czy bifidobakterii [8, 11]. Zalecenia dotyczące podaży błonnika pokarmowego są różne, zwyczajowo jednak wytyczne zalecają spożycie > 20 g/dobę. Jak wskazują badania, w wielu krajach spożycie błonnika pokarmowego jest jednak niewystarczające [8–10]. A przecież wysokie spożycie błonnika pokarmowego wiąże się z mniejszym ryzykiem występowania wielu chorób przewlekłych, w tym chorób układu krążenia i cukrzycy typu 2 oraz może zmniejszyć ryzyko zgonu z jakiejkolwiek przyczyny [8, 10].
Zgodnie z zaleceniami WGO, leczeniem pierwszego rzutu w przypadku zaparć jest zwiększenie ilości błonnika oraz ilości płynów w diecie [8–9, 12]. Poprawę częstotliwości i konsystencji wypróżnień można uzyskać poprzez stopniowe zwiększanie spożycia błonnika poprzez dietę i/lub suplementację do 20–30 g/dobę jednocześnie zachowując odpowiednią podaż płynów [8–9, 12]. Błonnik należy wprowadzać do diety stopniowo przez kolejne tygodnie, nie z dnia na dzień, aby organizm mógł się przystosować do zmiany diety. Zbyt szybkie zwiększenie ilości błonnika w codziennym jadłospisie może prowadzić do przykrych objawów, takich jak: gazy, wzdęcia i skurcze brzucha. Należy pamiętać, że rola błonnika w niektórych formach zaparć (np. neurologicznych) jest ograniczona, a dieta bogata w błonnik może nasilać objawy u niektórych osób, np. u pacjentów z obturacyjnymi chorobami jelit [8–9, 12].
Odpowiednie spożycie błonnika pokarmowego można osiągnąć poprzez zwiększenie różnorodności pożywienia w codziennych nawykach żywieniowych [8, 10]. Spożywanie co najmniej 400 g lub pięciu porcji owoców i warzyw dziennie pomaga pokryć zapotrzebowanie na błonnik pokarmowy [8]. Specjaliści podkreślają, że odpowiednią podaż błonnika należy zapewnić z dietą. Warto bowiem mieć na uwadze, że niewiele suplementów błonnika zostało zbadanych pod kątem skuteczności fizjologicznej [8, 10].
Przykłady pokarmów bogatych w błonnik to [8, 13]:
- 1/2 szklanki płatków z otrębów pszennych (9,1 g błonnika),
- 1 szklanka malin (8,0 g błonnika),
- 1 duża pomarańcza (7,2 g błonnika),
- 1 szklanka pieczonej dyni piżmowej (6,6 g błonnika),
- 1/2 szklanki ugotowanej czerwonej fasoli (6,5 g błonnika),
- 1 szklanka ugotowanego makaronu pełnoziarnistego (5,9 g błonnika),
- 1 szklanka ugotowanych brokułów (5,5 g błonnika).
Należy pamiętać o poinformowaniu pacjenta, że tylko długotrwała zmiana nawyków żywieniowych może utrzymać uzyskiwane korzyści [8, 10, 13]. Utrzymanie zmiany diety wymaga odpowiedniej motywacji, umiejętności behawioralnych oraz wsparcia społecznego [8, 10]. Dlatego jako strategię walki z zaparciami WGO wymienia zindywidualizowaną, długotrwałą edukację dietetyczną i/lub poradnictwo dotyczące zmian sposobu jedzenia dla osób stosujących dietę ubogą w błonnik na zwiększone spożycie pokarmów bogatych w ten składnik odżywczy, w tym owoców, warzyw, roślin strączkowych i całych ziaren, stosowanie suplementacji błonnikiem w przypadku, gdy zalecanego spożycia nie można zaspokoić samą dietą [8].
PHGG
Ciekawą i coraz bardziej znaną formą błonnika jest częściowo hydrolizowana guma guar (ang.: Partially Hydrolyzed Guar Gum, PHGG). PHGG jest otrzymywana w wyniku częściowej hydrolizy enzymatycznej gumy guar przez enzym edo-1,4-β-mannanazę. Jest rozpuszczalnym, wysoce fermentującym błonnikiem o niskiej lepkości, dzięki czemu dodany do produktów, napojów i potraw nie zmienia ich konsystencji [14]. Błonnikowi PHGG przypisuje się szereg pozytywnych efektów zdrowotnych, do których z pewnością należy niwelowanie zaparć [14–16]. Na korzyść stosowania błonnika PHGG zamiast środków przeczyszczających przemawia brak uzależnienia od środków farmaceutycznych oraz efektu „rozleniwienia jelit” [14–16]. Błonnik ten wykazuje działanie osmotycznie czynne, zwiększając objętość stolca, poprzez zdolność zatrzymywania wody. PHGG jest w dużym stopniu fermentowany w okrężnicy, co prowadzi do produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (ang. Short-Chain Fatty Acid, SCFA), które stymulują wzrost niektórych rodzajów bakterii tworzących mikrobiotę jelit, takich jak Bifidobacterium i Lactobacillus (działanie prebiotyczne, ryc. 1). Istnieją również doniesienia, że PHGG tłumi wzrost i rozwój potencjalnie szkodliwych bakterii, takich jak Clostridium, tym samym promując ogólną poprawę stanu zdrowia [14–18].
Poprzez produkcję SCFA i gazu rozpuszczalne włókna mogą skrócić czas pasażu jelitowego, obniżając w ten sposób ciśnienie w okrężnicy i zmniejszając ból brzucha [14–16]. Badania wykazały również, że stosowanie błonnika PHGG w znaczący sposób wpływa na zwiększenie i normalizację częstości oddawania stolców poprzez skrócenie czasu pasażu jelitowego (ryc. 2) [15].
PHGG ma także znaczący wpływ na niwelowanie uczucia obciążenia i bólu brzucha, które często towarzyszą wolnemu tranzytowi jelitowemu [15]. Suplementacja PHGG może w znaczący sposób zmniejszyć zatem ból brzucha, poprawić formę stolca, złagodzić wydzielanie gazów oraz wzdęcia, nie tylko w zaparciach (ryc. 3) [15, 20]. W badaniu opublikowanym w 2002 roku wykazano, że podaż PHGG pacjentom
z zespołem jelita drażliwego (ang. Irritable Bowel Syndrome; IBS) prowadziła do statystycznie znaczącego złagodzenia częstości odczuwania bólu brzucha (20%) w porównaniu z stosowaniem placebo [15, 20].
Jak już wspomniano, błonnik PHGG pomaga nie tylko w zaparciach. Liczne doniesienia wskazują na jego pozytywne działanie w zespole przerostu bakteryjnego jelita cienkiego (ang. Small Intestin Bacterial Overgrowth, SIBO), zespole jelita drażliwego, chorobach zapalnych jelit, chorobach autoimmunologicznych, astmie, celiakii, hiperglikemii, hiperlipidemii czy depresji. Co więcej, PHGG może być pomocny także w kontroli apetytu. Regularne przyjmowanie błonnika PHGG nawet w niewielkiej dawce 2 g/dzień zapewnia utrzymanie efektu nasycenia po posiłku i zmniejsza spożycie kalorii między posiłkami o około 20% [16–22]. Efekt ten zawdzięczamy zwiększonemu uwalnianiu cholecystokininy pod wpływem produkowanych z PHGG maślanów i propionianów [16–23]. Stąd potencjalnie błonnik PHGG może znaleźć również zastosowanie w wspieraniu leczenia innych jednostek chorobowych. Podsumowując, warto zauważyć, że błonnik PHGG wykazuje wielokierunkowe i różnorodne dobroczynne działanie na przewód pokarmowy i łagodzi przykre objawy gastro-jelitowe, w odróżnieniu od innych form błonnika dostępnych na rynku (np. babka płesznik, inulina), co obrazuje tabela 1.
Tab. 1. Efekty stosowania suplementacji różnymi typami błonnika pokarmowego u pacjentów z zaparciami [16–26]
Podsumowanie
Zaparcia są powszechnie występującym problemem zdrowotnym o różnej etiologii, dotykającym ludzi w każdym wieku [1–2]. Zaparcia znacząco wpływają na obniżenie jakości życia pacjenta, a przewlekłe i nieleczone mogą doprowadzić do poważnych skutków zdrowotnych [1–3]. Leczeniem pierwszego wyboru zaparć jest zwiększenie podaży błonnika i ilości płynów w diecie [8].
Dieta bogata w błonnik stanowi również czynnik protekcyjny przed zaparciami [8]. Błonnik PHGG to rozpuszczalne w wodzie włókna pokarmowe, które znajdują zastosowanie w terapii zaparć oraz wykazują szereg korzyści zdrowotnych dla organizmu [14–16].
Piśmiennictwo do artykułu dostępne w redakcji.
